Het eerste wat opvalt aan de evaluatie van de referendumverordening, die de Raad maandag bespreekt, is dat meer dan de helft van de fracties in de Arnhemse Raad de eenvoudige vragenlijst niet heeft teruggestuurd aan de afdeling Onderzoek en Statistiek van de gemeente Arnhem die het referendum onderzocht. Zelfs de klassieke referendumvoorvechter D66 verzaakte.
Andere partijen die de evaluatie van het referendum, een vorm van directe democratie voor de kiezer, niet invulden, waren PvdA, ChristenUnie, Verenigd Arnhem, de Arnhemse Ouderenpartij en de Partij voor de Dieren.
Met de stad
Dat is opvallend. Normatief zou je verwachten dat de politiek haar legitimiteit zou willen vergroten en maximaal zou participeren om democratische processen te verbeteren. Het gaat om de normen en waarden – of zo u wilt – de spelregels van een zwaar democratisch middel. Daarom zou de verwachting zijn dat deze partijen dat ook met de stad willen doen.
Door niet te participeren, trekken ze eigenlijk een beetje een lange neus naar de burger, hoe hard ze ook campagne hebben gevoerd. Want hoe kun je verwachten van de kiezer dat die participeert, terwijl je dat zelf niet doet over iets dat zo wezenlijk is als het institutioneel design voor de democratie?
Gelukkig denkt Arnhem wel na over de rol van het referendum in haar democratie. Dat beeld rijst op uit de evaluatie van de referendumverordening.
De evaluatie van de nieuwe verordening na het eerste gebruik bij het referendum over Stadsblokken-Meinerswijk was een idee van Arnhem Centraal (voorheen Zuid Centraal). De partij wilde weten hoe het beviel, omdat het een zwaar en duur middel is, dat zorgvuldig moet worden ingezet. En wat overal geldt, geldt ook in Arnhem: democratie is nooit af en informatie speelt een grote rol.
Evaluatie lastig vindbaar
Helaas is de evaluatie zelf lastig te vinden. Je zou denken dat de gemeente graag wil dat mensen willen lezen hoe het gaat met een groot stedelijk project dat ook nog eens een groot democratisch project is.
Maar als leek moet je maar net weten dat je het snelst bent op www.7pm.nl, de site van de gemeenteraad, en dan bij de raadsstukken moet zoeken en niet op www.arnhem.nl. Via ‘evaluatie referendum’ vind je het in ieder geval niet. Wat dat betreft zou het de gemeente sieren als zoekfuncties en beleidsdossiers snel beter digitaal inzichtelijk zijn en dan burgervriendelijk.
De evaluatie is gemaakt door interviews met het nee-kamp als aanvrager, met bestuurders, ambtenaren en twee deskundigen. Ondanks aankondiging in de verantwoording ontbreekt het ja-kamp.
Informatie probleem
Informatie is sowieso een groot probleem, terwijl vrije en onafhankelijke informatie een van de basisvoorwaarden is voor een democratie. Onafhankelijke informatie waar het referendum nou over ging, ontbrak. Het was aan de ja- en nee-kampen om campagne te voeren. Maar die informatie is altijd gekleurd, of is dat in de perceptie van de kiezer en zeker van de tegenstander.
Veel is inmiddels gezegd over de vraagstelling, ‘steunt u het voorgenomen raadsbesluit’. Ook in de evaluatie wordt geconstateerd: hij is weliswaar neutraal, maar op deze manier is de vraag makkelijk te framen. En dat hebben de kampen ook gedaan, wordt geconstateerd.
Voor Milieudefensie gaat het referendum nog steeds over woningbouw, voor de gemeente en het ja-kamp over een stuk of dertig uitgangspunten voor de ontwikkeling van het gebied, zoals verwoord in het ambtelijk voorstel.
Dat brengt een ander probleem aan het licht. Is dit onderwerp op deze manier referendabel? Het is geen eenduidige vraag van ‘mogen de winkels op zondag open’, of: ‘wil Arnhem een kunstencluster?’
Respondenten zeggen in de evaluatie dat een onafhankelijke externe referendumcommissie over de vraag zou moeten gaan als er een referendum wordt aangevraagd en gehouden. Die krijgt als dat doorgaat, op deze manier een spannende uitdaging. De commissie is nodig, zeggen de respondenten om het referendum neutraal te begeleiden. Volgens het nee-kamp, dat het referendum verloor, was de gemeente niet neutraal.
Je kunt ook stellen dat deze ervaring Arnhem zou moeten dwingen om naar het hele beleidsproces te kijken en zich af te vragen waaraan ambtelijke voorstellen moeten voldoen om duidelijk te maken waar het om gaat? Kijk wat buurtenregio schreef over Zwitserland.
Als een referendum tot de democratische mogelijkheden behoort dan moet het ingebed zijn in de beleidscyclus, dat gaat verder dan het referendum als los staand instrument. En daarom is input van politieke partijen van belang, om te bezien hoe het beter kan.
Dat gaat verder dan een referendumcommissie om een referendum qua vraag, voorlichting en eventueel financiële steun te begeleiden. En het is voer voor deskundigen. Ook wordt de commissie een goed idee genoemd om de neutraliteit van de gemeente te onderschrijven.
Gemeente heeft per definitie belang
Ik zie dat als een goed idee. Maar met een kanttekening: de neutraliteit in het electoraal proces. In het beleidsproces, heeft het stadsbestuur zeker een belang, als grondeigenaar en grondverwerver bijvoorbeeld. Zoals de neo-marxistische politiek socioloog Claus Offe stelt dat de overheid verstrikt is in kapitalistische belangen en daar een positie in heeft, heeft de gemeente ook een belang in Stadsblokken-Meinerswijk.
In dat licht bezien is commentaar vanuit het nee-kamp op toastende en applaudisserende politici en ambtenaren een beetje goedkoop. Ze hebben een belang en ze hebben een politieke keuze voorgelegd. Bovenal: ze hebben vrijheid van meningsuiting, een andere belangrijke voorwaarde voor democratie.
Dit artikel, van de hand van Simon Trommel, verscheen eerder op het weblog Buurt en Regio.
De behandeling van de evaluatie van het referendum staat komende maandagavond tussen 22.00 uur en 23.00 uur op de agenda van de gemeenteraad.