Iedereen kent Schaarsbergen al is het maar vanwege de Oranjekazerne waar tegenwoordig de Luchtmobiele Brigade is gelegerd. En pannenkoeken eten doe je als vanouds bij Pannenkoekenhuis Den Strooper of Pannenkoekhuis Schaarsbergen aan de Kemperbergerweg. Maar dit allernoordelijkste stadsdeel van Arnhem biedt veel meer interessants. Zo zijn er vele honderden gemeente- en rijksmonumenten waaronder de Diogenesbunker.
Recent verscheen bij www.matrijs.com in Utrecht het 37ste deel uit de Arnhemse Monumentenreeks. Ditmaal wordt Schaarsbergen, Ontginningsdorp in Arnhem-Noord uitvoerig behandeld door auteur Ingrid D. Jacobs. Degenen die de Arnhem-literatuur een beetje bijhouden, kennen Jacobs. Zij schreef in 2017 het 32ste deel van deze serie over Sint Marten en Sonsbeekkwartier en in 2018 boekstaafde zij de Arnhemse John Frostbrug. https://geschiedenis-winkel.nl/p/de-brug Beide publicaties recenseerde ik voor Arnhem-Direct.
Openbaring
Ik woon reeds lang in Arnhem, maar wat ik nu over Schaarsbergen te weten kwam, was dikwijls een openbaring. Ik wist bijvoorbeeld dat het dorp Schaarsbergen integraal onderdeel van Arnhem is. De wijk heeft een Arnhemse postcode en ligt daarom ‘in’ Arnhem. Ook kende ik de buurten Bakenberg, Schaarsbergen, West van Schaarsbergen en N.O. van Schaarsbergen. Van het door mij geschreven boek Arnhem Dubbelstad https://heimdall-books.com/fonds/arnhem-dubbelstad-pdf/ weet ik, dat dit noordelijke stadsdeel voornamelijk bestaat uit groen buitengebied, waar langs de Schelmseweg dierentuin Burgers’ Zoo en het Nederlands Openluchtmuseum liggen.
Monumenten
Jacobs gaat uitvoerig in op de ontstaansgeschiedenis van dit omvangrijke buitengebied. Op de eindeloze Kemperberger Heide waar kuddes schapen graasden ontstond in de 19e eeuw het dorp Schaarsbergen als ontginningsnederzetting. Er kwamen ontginningsboerderijen, woningen voor arbeiders, een kerk en twee scholen. De autochtone Schaarsbergers ervaren deze kerk met pastorie, muziektent en het dorpshuis nog altijd als hun ‘oude dorp’.
In Schaarsbergen staan – iets wat ik niet wist – meer dan honderd gemeentelijke monumenten, te weten ontginningsboerderijen, landgoederen en kleine landschappelijke elementen. Bovendien zijn er ruim 200 rijksmonumenten zoals grafheuvels en vooral militaire objecten op en nabij vliegbasis Deelen. Dit alles en nog veel meer beschrijft Jacobs overzichtelijk in een vijftal hoofdstukken aangevuld met mooie kleurenfoto’s.
Informatie
Voor nadere informatie wendde ik mij tot Theo Brink, die in december 2019 het Nulboek Arnhem uit de de Kunst. https://www.arnhemsekunst.com/ produceerde. Ik was benieuwd of hij in zijn boek aandacht aan de kunst in Schaarsbergen besteedde. Dat deed hij, zij het in mindere mate. Er is wel degelijk openbare kunst, maar het unieke van Schaarsbergen zit – volgens hem – toch vooral in de vele (rijks)monumenten als ontginningsboerderijen en militaire objecten waaronder bunker Diogenes uit de Tweede Wereldoorlog.
Hij gaf nog wel een interessante tip. Op https://architectenweb.nl/ worden tien ontwerpen voor follies geselecteerd voor Buitenplaats Koningsweg. De winnende ontwerpen zijn van respectabele architecten(bureaus). Volgens Theo Brink is dit voor architectuurliefhebbers beslist iets om in de gaten te houden.
Kapel
Kraft Architecten maakte onder andere een ontwerp voor de transformatie van De Kleine Kapel. Sinds 1954 bestaat dit nu zwaar vervallen, maar rijksmonumentale, houten kapelletje. Het werd gebouwd door Defensie. Vroeger was het een mortuarium van Kamp Koningsweg-Noord. Het kapelletje wordt momenteel volledig gerestaureerd en zal herplaatst worden op het terrein als één van de follies. Hierbij krijgt het tevens de functie van vakantiewoning. Ook Ingrid Jacobs’ boek toont een foto van deze vervallen kapel (pg. 71), die nu uitgewoond tussen militaire gebouwen staat en is overwoekerd met klimop.
Resumerend: koop dat boek Schaarsbergen Ontginningsdorp in Arnhem-Noord van Ingrid D. Jacobs. Die 9,95 euro is het méér dan waard.
Beeld: Gelders Archief, fotonr. 12576, fotograaf Henri ter Hall, 2-12-2003, Hotel Groot Warnsborn